Η ορφική κοσμογονία

Πηγή για την ορφική θεογονία είναι ο πάπυρος του Δερβενίου, ο οποίος ανακαλύφθηκε το 1962 στον ταφικό τύμβο του Δερβενίου, όχι στον τάφο με τον γνωστό κρατήρα αλλά σε γειτονικό  στην περιοχή Σίνδου.

Ο πάπυρος χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ., εποχή της εκστρατείας του Αλεξάνδρου, μεταφέρει όμως,  κλίμα των τελευταίων δεκαετιών του 5ου αι. π.Χ., δηλαδή περίπου την εποχή του Πελοποννησιακού Πολέμου και του ώριμου Σωκράτη, για το οποίο επικαλούνται τη μαρτυρία ποιητών όπως ο Ορφέας και ο Μουσαίος.

Το περιεχόμενο είναι κοσμογονικό, θεογονικό και εσχατολογικό, αρχίζει από τη Νύχτα και τελειώνει λίγο πριν από τη γέννηση του Διόνυσου, καρπός του Διός με την Περσεφόνη. Ο συντάκτης του κειμένου, ασχολείται ενεργά με θρησκευτικές πρακτικές, ιδίως με τη λατρεία των ψυχών, διδάσκει για τις αληθινές μετά θάνατον προσδοκίες της θεικής ουσίας τυου ανθρώπου, ισχυρίζεται ότι προβλέπει τα μέλλοντα και επιθυμεί να μυήσει σε αυτά τα ζητήματα εκλεκτούς.

Στην ορφική θεογονία, ο Διόνυσος-Ζαγρέας γεννήθηκε από την ένωση της Κόρης με τον Δία, την οποία ο θεός καταδίωξε μεταμορφωμένος σε φίδι την ώρα που εκείνη μάζευε καρπούς. Στην ίδια θεογονία οι Τιτάνες, επειδή είχαν αποκλειστεί από την εξουσία μετά την γέννηση του Διονύσου και δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με την ιδέα, αποφάσισαν να εκδικηθούν τον μικρό Διόνυσο. Μεταμφιέστηκαν (μεταμορφώθηκαν), βάφοντας τα πρόσωπά τους με γύψο και παραπλάνησαν τον Διόνυσο με διάφορα παιχνίδια και τελικά τον σκότωσαν. Στη συνέχεια, τον διαμέλισαν, τον μαγείρεψαν και τον καταβρόχθισαν, σε μια αλληλουχία νοημάτων και συμβολισμών για τους μυημένους.

Ο Δίας, οργισμένος, τους κατακεραύνωσε και με την παρέμβαση του ίδιου αλλα και με αυτήν της Θεάς Αθηνάς η καρδιά του Διονύσου σώθηκε,πράγμα που οδήγησε στην αναγέννηση του θεού. Από την ανάμιξη της φωτιάς του κεραυνού, της στάχτης και του αίματος των Τιτάνων με το χώμα δημιουργήθηκαν τα ανθρώπινα όντα που είχαν δύο φύσεις : αυτήν της "βίαιης" τών τιτάνων αλλά και την θεική του Διονύσου.

Ο πάπυρος επαναφέρει στο προσκήνιο τους Τιτάνες αλλά και το θέμα του διαμελισμού του Διόνυσου, άρα τον μύθο του "θανάτου" του θεού και της ανανέωσής του, που συνδέεται και με την ελπίδα για μέθεξη του ανθρώπου με τον θεό  για μια συμποτική ζωή.

Θεμελιακός δημιουργικός ρόλος αποδίδεται σε μια μορφή πριν από τον Ουρανό, πριν και από τη Νύχτα, η οποία παραδίδεται με διάφορα ονόματα -όπως ταιριάζει σε κάποιον που ενσαρκώνει όλη την ύπαρξη. Πρωτόγονος, Φάνης, Βρόμιος, Μήτις, Έρως κ.α. Η θεμελιακή αυτή ύπαρξη, πτερωτή και ερμαφρόδιτη, προήλθε από ένα κοσμικό αυγό που κατασκεύασε ο Χρόνος, εμπεριέχοντας δυνητικά ό,τι θα επακολουθούσε.

Οι ορφοτελεστές ασχολούνταν με εσχατολογικά ζητήματα και όσοι ήθελαν μια επιτυχή μετάβαση στον κόσμο των νεκρών έπρεπε να περάσουν από τελετουργικές μυητικές διαδικασίες κατα την διάρκεια του βίου τους,ώστε να προσπεράσουν τις φοβίες της μετάβασης απο την μια κατάσταση στην άλλη, κάποιες από τις οποίες διαμορφώθηκαν σε λογοτύπους που χαράσσονταν σε χρυσά ελάσματα και θάβονταν στη γη.

Ο Πρόκλος ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος, που είναι μία από τις κυριότερες πηγές της ορφικής κοσμογονίας, λέει σχετικά με την ορφική κοσμογονία ότι την περίοδο που βασίλευε ο Φάνης, κυρίευε το Χρυσό Γένος, ενώ κατά τη βασιλεία του Δία κυρίευε το Τιτανικό γένος, που εμφανίστηκε και αντιπροσωπεύει την κυριαρχία της πολλαπλότητας και της σύγχυσης. Οι Πυθαγόρειοι φιλόσοφοι που είχαν απομυθοποιήσει πλήρως τον ορφισμό και κυρίως ο Πλάτωνας περιγράφει την ανταγωνιστικότητα του τιτανικού σώματος προς την θεία ψύχη να λαμβάνει χώρα ταυτόχρονα στον άνθρωπο ο οποίος όταν κυριευόταν επικρατούσε σύγχυση και αδικία μέσα του και ως προς τον κόσμο.